DOI article:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0030
SAMUEL GUMIŃSKI
Warto na tym miejscu zauważyć, że forma pro-
mienistego, lśniącego kręgu w kaplicy Elektorskiej
odpowiada dosyć wiernie opisowi wizji Boga, jakie
miał św, Ignacy Loyola. W ignacjańskich wizjach
pojawiają się stale dwa elementy, mianowicie światło
i krąg względnie kula. Chodzi tu o świetliste wizje
Chrystusa widzianego „jako ciało białe” (wizja w
Manresie), jako „jakby przedmiot okrągły i wielki
jakby ze złota” (wizja w czasie podróży do Jerozo-
limy) oraz „jakby pod postacią słońca” (wizja pow-
tarzająca się wielokrotnie) a także wizję św. Trójcy
(inaczej: samego bytu lub istoty Bożej) widzianej
„w formie kulistej, trochę większej niż się wydaje
kula słoneczna” (wizja w Rzymie)35. Teksty Autobio-
grafii i Dziennika duchowego św. Ignacego zawierają-
ce opisy wspomnianych wizji zostały ogłoszone dru-
kiem dopiero w r. 1731, były jednak już wcześniej
znane w środowiskach jezuickich30. Kulista zjawa
świetlna pojawia się na sztychu przedstawiającym
wizję nad brzegiem Cardoneru; wchodzi on w skład
serii rycin, powstałych w kręgu Rubensa w Brukseli
w r. 1609, ilustrujących życiorys założyciela Towa-
rzystwa Jezusowego37.
Na jezuickie pochodzenie motywów „światła” i
„słońca” w sztuce epoki kontrreformacji zwracano
już nieraz uwagę, stwierdzając przy tym, że u pod-
staw emblematu Towarzystwa Jezusowego leży wizja
solarna łącznie z tradycją podobnego emblematu św.
Bernardyna ze Sieny38. Jedna z najbardziej typowych
dla środowiska jezuickiego koncepcji przedstawienio-
wych, fresk Pozza na sklepieniu nowy kościoła św.
Ignacego w Rzymie z lat 1691—1694, polega na wyko-
rzystaniu motywu promieni świetlnych płynących od
postaci Chrystusa do postaci św. Ignacego i dalej
za pośrednictwem wklęsłego lustra zapalających cały
świat ogniem wiary39. Koliste zwierciadło, w którym
odbijają się litery tworzące monogram Chrystusa jest
jednocześnie emblematem Towarzystwa.
Opatrzona tym emblematem promienista kula sło-
neczna pojawiła się też w zwieńczeniu ołtarza św.
Ignacego autorstwa Sebastiana Ciprianiego dla rzym-
skiego kościoła del Gesu40. Projekt Ciprianiego, zna-
ny z ryciny, nie został przyjęty do realizacji w koś-
ciele jezuitów, lecz znalazł swoje prawie wierne odbi-
cie w ołtarzu głównym kościoła SS. Trinita ai Monti
w Rzymie oraz, co jest dla nas ważniejsze, pozostał
nie bez znaczenia dla słonecznego kręgu ołtarza, jak
i form architektury wnętrza kaplicy Elektorskiej (il.
10—12).
Opierając się na „abrysie wrocławskim” powtórzo-
no w ołtarzu toruńskim nie tylko formę tabernaku-
lum i Arki, ale również znajdujący się powyżej pro-
mienisty ; krąg. Zmieniono go jednak dając zamiast
gładkiej lśniącej tarczy scenę Zwiastowania. Pomimo
zmiany krąg ten pozostaje nadal wyobrażeniem słoń-
ca. Wskazuje na to otoczenie go obłokami, bowiem —
jak powiada Picinello — obraz słońca wśród obłoków
symbolizuje Marię brzemienną41. Śnieżna białość obło-
ku oznacza czystość Dziewicy i dlatego obłoki w To-
runiu wyróżniono srebrnym kolorem od złotej reszty
ołtarza. Ponieważ przedstawiony w Toruniu moment
Inkarnacji był jednym z objawień Boga — pokrewień-
stwo ideowych koncepcji obu realizacji — wrocław-
skiej i toruńskiej — jest nader bliskie.
Tezę tego wywodu można poprzeć jeszcze jednym
przykładem. Do ołtarza toruńskiego bardzo podobny
jest ołtarz wykonany w r. 1745 według projektu Bal-
tazara Neumanna w prezbiterium kościoła zamkowe-
go w Briihl42. Jest to ażurowa kompozycja złożona
z wolno stojących kolumn, podtrzymujących półkoliś-
cie biegnące belkowanie i wolutowe zwieńczenie (il.
13). Nad tabernakulum, pomiędzy kolumnami, znaj-
83 O wizjach ignacjańskich por. Sw. I. LOYOLA, Pisma
wybrane. Komentarze oprać. M. BEDNARZ, S. FILIPO-
WICZ, R. SKORKA, t. I, Kraków, 1969, s. 192, 200, 231—232,
337, 343—344.
86 Warto tu może zwrócić uwagę na fakt pojawienia się
takich dewiz towarzyszących godłu Towarzystwa Jezusowe-
go jak Antę solem Oemanet nomen eius lub Jesus sole se-
renior et balsamo suauior już we wczesnych drukach je-
zuickich na terenie Rzeczpospolitej (por. P. SKARGA, Artes
Duodecim Sacramentariorum..., Vilnae 1582, karta tytułowa,
oraz tenże, O Jedności Kościoła Bożego..., Wilno 1577,
ostatnia s. nlb. wstępu). Zbliżony, choć ponadto dla innych
przyczyn wybrany, jest tekst dewizy otaczającej godło To-
warzystwa na forntispisie chińskiego katechizmu autorstwa
M. Ruggierego SJ z r. 1584: A solis ortu usąue ad occasum
laudabile nomen Domini — Ps. CXII, 3 (por. Histoire uni-
oerselle des missions catholiąue. Pod red. S. DELACROIX,
t. II, Missions modernes (XVII—XVIII s.), Paris 1957, s. 27,
cyt. za: F. A. PLATTNER SJ, Gdy Europa szukała Azji,
Kraków 1975, il. 13).
87 K. RAHNER, P. IMHOF, Ignatius von Loyola, Frei-
burg-Basel-Wien 1978, s. 101.
83 J. GALLEGO, Vision et symboles dans la peinture
espagnole du Siecle d’Or, Paris 1968, s. 156 i 177.
89 B. KERBER, Andrea Pozzo, Berlin-New York 1971, s.
54 i nn., il. 55.
40 Ibidem, s. 146—147, il. 80.
44 F. PICINELLO, Mondo simbolico formato d’imprese
scelte, spiegate ed illustrate, Wenezia 1670, s. 13.
42 Jest to gotycki kościół pofranciszkański, który stał
się kościołem dworskim zamku Augustusburg rozbudowy-
wanego od lat dwudziestych XVIII w. przez elektora ko-
lońskiego Klemensa Augusta Wittelsbacha, syna Teresy Ku-
negundy Sobieskiej, a od r. 1734 następcy fundatora kapli-
cy wrocławskiej Franciszka Ludwika Neuburskiego w god-
ności Wielkiego Mistrza Krzyżackiego. O ołtarzu por.: E.
RENARD, F. GRAFF WOLFF METTERNICH, W. DERNET-
TE, Schloss Briihl. Die Kurkólnische Sommerresidenz Augu-
stusburg, Berlin 1934, s. 42—43, il. 15, tbl. 28 oraz M.H. VON
FREEDEN, Balthasar Neumann. Leben und Werk, Miinchen-
-Berlin 1963, s. 34, 42, il. 55 i W. HANSMANN, Der Hochaltar
Balthasar Neumanns in der Pfarrkirche St. Maria von den
Engeln zu Briihl — Entwurf und Ausfiihrung, „Wallraf-
-Richartz-Jahrbuch” XL, 1978, s. 49—57. O elektorze zob.: L.
A. COHN, Stammtafeln zur Geschichte der Europeischen
Staaten, t. I, Braunschweig 1871, tbl. 47; — H. AUBIN, J.
NIESSEN, Geschichtlicher Handbuch der Rheinprooinz,
Kóln-Bonn 1926, tbl. 19.
22
Warto na tym miejscu zauważyć, że forma pro-
mienistego, lśniącego kręgu w kaplicy Elektorskiej
odpowiada dosyć wiernie opisowi wizji Boga, jakie
miał św, Ignacy Loyola. W ignacjańskich wizjach
pojawiają się stale dwa elementy, mianowicie światło
i krąg względnie kula. Chodzi tu o świetliste wizje
Chrystusa widzianego „jako ciało białe” (wizja w
Manresie), jako „jakby przedmiot okrągły i wielki
jakby ze złota” (wizja w czasie podróży do Jerozo-
limy) oraz „jakby pod postacią słońca” (wizja pow-
tarzająca się wielokrotnie) a także wizję św. Trójcy
(inaczej: samego bytu lub istoty Bożej) widzianej
„w formie kulistej, trochę większej niż się wydaje
kula słoneczna” (wizja w Rzymie)35. Teksty Autobio-
grafii i Dziennika duchowego św. Ignacego zawierają-
ce opisy wspomnianych wizji zostały ogłoszone dru-
kiem dopiero w r. 1731, były jednak już wcześniej
znane w środowiskach jezuickich30. Kulista zjawa
świetlna pojawia się na sztychu przedstawiającym
wizję nad brzegiem Cardoneru; wchodzi on w skład
serii rycin, powstałych w kręgu Rubensa w Brukseli
w r. 1609, ilustrujących życiorys założyciela Towa-
rzystwa Jezusowego37.
Na jezuickie pochodzenie motywów „światła” i
„słońca” w sztuce epoki kontrreformacji zwracano
już nieraz uwagę, stwierdzając przy tym, że u pod-
staw emblematu Towarzystwa Jezusowego leży wizja
solarna łącznie z tradycją podobnego emblematu św.
Bernardyna ze Sieny38. Jedna z najbardziej typowych
dla środowiska jezuickiego koncepcji przedstawienio-
wych, fresk Pozza na sklepieniu nowy kościoła św.
Ignacego w Rzymie z lat 1691—1694, polega na wyko-
rzystaniu motywu promieni świetlnych płynących od
postaci Chrystusa do postaci św. Ignacego i dalej
za pośrednictwem wklęsłego lustra zapalających cały
świat ogniem wiary39. Koliste zwierciadło, w którym
odbijają się litery tworzące monogram Chrystusa jest
jednocześnie emblematem Towarzystwa.
Opatrzona tym emblematem promienista kula sło-
neczna pojawiła się też w zwieńczeniu ołtarza św.
Ignacego autorstwa Sebastiana Ciprianiego dla rzym-
skiego kościoła del Gesu40. Projekt Ciprianiego, zna-
ny z ryciny, nie został przyjęty do realizacji w koś-
ciele jezuitów, lecz znalazł swoje prawie wierne odbi-
cie w ołtarzu głównym kościoła SS. Trinita ai Monti
w Rzymie oraz, co jest dla nas ważniejsze, pozostał
nie bez znaczenia dla słonecznego kręgu ołtarza, jak
i form architektury wnętrza kaplicy Elektorskiej (il.
10—12).
Opierając się na „abrysie wrocławskim” powtórzo-
no w ołtarzu toruńskim nie tylko formę tabernaku-
lum i Arki, ale również znajdujący się powyżej pro-
mienisty ; krąg. Zmieniono go jednak dając zamiast
gładkiej lśniącej tarczy scenę Zwiastowania. Pomimo
zmiany krąg ten pozostaje nadal wyobrażeniem słoń-
ca. Wskazuje na to otoczenie go obłokami, bowiem —
jak powiada Picinello — obraz słońca wśród obłoków
symbolizuje Marię brzemienną41. Śnieżna białość obło-
ku oznacza czystość Dziewicy i dlatego obłoki w To-
runiu wyróżniono srebrnym kolorem od złotej reszty
ołtarza. Ponieważ przedstawiony w Toruniu moment
Inkarnacji był jednym z objawień Boga — pokrewień-
stwo ideowych koncepcji obu realizacji — wrocław-
skiej i toruńskiej — jest nader bliskie.
Tezę tego wywodu można poprzeć jeszcze jednym
przykładem. Do ołtarza toruńskiego bardzo podobny
jest ołtarz wykonany w r. 1745 według projektu Bal-
tazara Neumanna w prezbiterium kościoła zamkowe-
go w Briihl42. Jest to ażurowa kompozycja złożona
z wolno stojących kolumn, podtrzymujących półkoliś-
cie biegnące belkowanie i wolutowe zwieńczenie (il.
13). Nad tabernakulum, pomiędzy kolumnami, znaj-
83 O wizjach ignacjańskich por. Sw. I. LOYOLA, Pisma
wybrane. Komentarze oprać. M. BEDNARZ, S. FILIPO-
WICZ, R. SKORKA, t. I, Kraków, 1969, s. 192, 200, 231—232,
337, 343—344.
86 Warto tu może zwrócić uwagę na fakt pojawienia się
takich dewiz towarzyszących godłu Towarzystwa Jezusowe-
go jak Antę solem Oemanet nomen eius lub Jesus sole se-
renior et balsamo suauior już we wczesnych drukach je-
zuickich na terenie Rzeczpospolitej (por. P. SKARGA, Artes
Duodecim Sacramentariorum..., Vilnae 1582, karta tytułowa,
oraz tenże, O Jedności Kościoła Bożego..., Wilno 1577,
ostatnia s. nlb. wstępu). Zbliżony, choć ponadto dla innych
przyczyn wybrany, jest tekst dewizy otaczającej godło To-
warzystwa na forntispisie chińskiego katechizmu autorstwa
M. Ruggierego SJ z r. 1584: A solis ortu usąue ad occasum
laudabile nomen Domini — Ps. CXII, 3 (por. Histoire uni-
oerselle des missions catholiąue. Pod red. S. DELACROIX,
t. II, Missions modernes (XVII—XVIII s.), Paris 1957, s. 27,
cyt. za: F. A. PLATTNER SJ, Gdy Europa szukała Azji,
Kraków 1975, il. 13).
87 K. RAHNER, P. IMHOF, Ignatius von Loyola, Frei-
burg-Basel-Wien 1978, s. 101.
83 J. GALLEGO, Vision et symboles dans la peinture
espagnole du Siecle d’Or, Paris 1968, s. 156 i 177.
89 B. KERBER, Andrea Pozzo, Berlin-New York 1971, s.
54 i nn., il. 55.
40 Ibidem, s. 146—147, il. 80.
44 F. PICINELLO, Mondo simbolico formato d’imprese
scelte, spiegate ed illustrate, Wenezia 1670, s. 13.
42 Jest to gotycki kościół pofranciszkański, który stał
się kościołem dworskim zamku Augustusburg rozbudowy-
wanego od lat dwudziestych XVIII w. przez elektora ko-
lońskiego Klemensa Augusta Wittelsbacha, syna Teresy Ku-
negundy Sobieskiej, a od r. 1734 następcy fundatora kapli-
cy wrocławskiej Franciszka Ludwika Neuburskiego w god-
ności Wielkiego Mistrza Krzyżackiego. O ołtarzu por.: E.
RENARD, F. GRAFF WOLFF METTERNICH, W. DERNET-
TE, Schloss Briihl. Die Kurkólnische Sommerresidenz Augu-
stusburg, Berlin 1934, s. 42—43, il. 15, tbl. 28 oraz M.H. VON
FREEDEN, Balthasar Neumann. Leben und Werk, Miinchen-
-Berlin 1963, s. 34, 42, il. 55 i W. HANSMANN, Der Hochaltar
Balthasar Neumanns in der Pfarrkirche St. Maria von den
Engeln zu Briihl — Entwurf und Ausfiihrung, „Wallraf-
-Richartz-Jahrbuch” XL, 1978, s. 49—57. O elektorze zob.: L.
A. COHN, Stammtafeln zur Geschichte der Europeischen
Staaten, t. I, Braunschweig 1871, tbl. 47; — H. AUBIN, J.
NIESSEN, Geschichtlicher Handbuch der Rheinprooinz,
Kóln-Bonn 1926, tbl. 19.
22