DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0038
SAMUEL GUMIŃSKI
szerzającym się po połowie w. XVIII kulcie Marii
jako Królowej Korony Polskiej06, a uzewnętrznionym
choćby we wspomnianym już kazaniu jezuity Wieru-
szewskiego wygłoszonym w momencie rekatolicyzacji
kościoła Mariackiego w r. 1724 — toruńska korona
odpowiada swym kształtem ówcześnie używanej pol-
skiej koronie królewskiej. Niezależnie od tego jest
rzeczą wysoce prawdopodobną, że dla ówczesnych
widzów mogła owa kolosalna korona nabrać również
treści politycznych, albowiem bernardyni, wprowa-
dzeni do kościoła dzięki królewskiej protekcji, uwa-
żali się za swego rodzaju reprezentantów katolickiej
władzy w protestanckim mieście67.
* * *
Scena Zwiastowania w ołtarzu toruńskim przed-
stawiona została na tle zespołu architektonicznego.
Charakterystyczną cechą tej architektury jest szcze-
gólne wyeksponowanie kolumn. Stoją one bowiem
swobodnie koło siebie, nie powiązane ani w strefie
impostów ani w strefie zwieńczenia. Co więcej, poza
własnymi odcinkami belkowań, nic bezpośrednio nie
dźwigają. Wyraźnie widać, że chodzi w tej kompo-
zycji przede wszystkim o same kolumny. Zgodnie z
tekstem umowy — jest ich siedem.
To specyficzne ujęcie architektury ołtarza znajdu-
je swoje uzasadnienie przy przyjęciu tezy, że ukazano
tu Dom Mądrości znany z tekstu Księgi Przysłów
(IX 1): Sapientia aedificavit sibi domus, excidit co-
lumnas septem.
Narosłe w ciągu wieków komentarze tego tekstu
zebrał jezuita Cornelius a Lapide w ramach wydane-
go przez siebie w latach 1614—1645 kompendium ów-
czesnej biblistyki08. Dzieło Corneliusa miało wiele
wydań i było w epoce baroku szeroko znane, można
więc i warto oprzeć się na nim w naszej analizie.
Cytowanemu powyżej wierszowi z Księgi Przysłów
poświęcił Cornelius szczególnie dużo miejsca. Widział
w domu zbudowanym przez Mądrość różne obrazy,
między innymi świątynię Salomona, Kościół Chrystu-
sowy, utworzoną przez Salomona akademię, stworzo-
ne przez Boga: makrokosmos — świat i mikrokosmos
—- ciało ludzkie. Siedem kolumn w tych interpreta-
cjach odnosiło się odpowiednio do portyków świątyni,
sztuk wyzwolonych, dni stworzenia, cnót, darów Du-
cha św., sakramentów, nauczycieli i doktorów Koś-
cioła. Wśród tych tłumaczeń jedno, zaczerpnięte
przede wszystkim z pism św. Bernarda, ma dla nas
wagę szczególną. Jest to interpretacja zbudowanego
przez Mądrość domu jako obrazu Marii, która ist-
niała w zamyśle Boga przed wiekami, a w której
łonie zamieszkała w momencie Inkarnacji Mądrość
Wcielona — Chrystus. Siedem kolumn oznacza tu
siedem darów Ducha św., jakimi była Maria obda-
rzona i siedem cnót, jakie wykazała w chwili Zwias-
towania09.
W świetle powyższego ujęcia teologicznego archi-
tektura złożona z siedmiu kolumn staje się drugim
w ołtarzu, obok Arki Przymierza, starotestamentowym
obrazem Marii jako Matki Boga. Z maryjną inter-
pretacją ołtarzowej architektury ściśle łączy się plan
— litera M, na jakim ustawiono kolumny (il. 3).
Nadawanie rzutowi budynku szczególnie wy-
myślnego kształtu jest częstym zjawiskiem w archi-
tekturze baroku. Jego dalszymi przykładami mogą
być w kształcie liter uformowane plany budowli koś-
cielnych i świeckich w wydanej w r. 1773 serii pro-
jektów J. D. Steingrubera70 oraz w projektach Gober-
ta i Glonnera z r. 177171, plan sześcioramiennej
gwiazdy — sigilium Salomonis — zastosowany w koś-
ciele S. Ivo alla Sapienza72, czy wreszcie rzuty bu-
dowli o formie figur herbowych pojawiające się w
Polsce73.
Podjęcie w Toruniu koncepcji wykorzystania w
maryjnym ołtarzu tematu Domu Mądrości nie było
w tym czasie w Polsce czymś wyjątkowym. Siedem
kolumn, z których środkową wieńczy figura Marii,
tworzy architekturę głównego ołtarza w kościele —•
niegdyś klasztoru cystersek —- w Owińskach (il. 22),
powstałego około lat 1728—1730 zapewne według pro-
jektu Pompea Ferrariego74. Także tu pojawia się w
“ S. LITAK, Struktura i funkcje parafii w Polsce [w:]
Kościół w Polsce. Praca zbiorowa pod red. J. KŁOCZOW-
SKIEGO, t. II, Wieki XV—XVIII, Kraków 1969, s. 466 oraz S.
WYRWAS, Dzieje kultu NMP Królowej Polski. Studium hi-
storyczno-liturgiczne [w:] Studia z dziejów liturgii w Pol-
sce, t. II, Lublin 1976, s. 410—417, 422.
67 Polityczne treści korony — obok teologicznych — za-
uważyła już GOŁAWSKA, O.C., s. 196.
35 Posługuję się tu ostatnim, najłatwiej dostępnym wy-
daniem: CORNELIUS A LAPIDE, Commentaria in Scriptu-
ra Sancta, t. V, In Proverbia Salomonis, Paris 1877, s. 244—
—249.
Ba Wezwanie „Przybytku Mądrości” pojawia się wśród in-
nych w litanii maryjnej we wspomnianym już modlitewniku
toruńskim w r. 1732. Por. SŁUCKI, Fortunny depozyt..., o.c.,
k.nlb. 93 v.
70 O. ERICH, Alphabet [w:] Reallexikon zur Deutschen
Kunstgeschichte, t. I, Stuttgart 1937, szp. 406—407, il. 8 na
szp. 410.
71 J. PONTEN, Architektur die nicht gebaut wurde, t.
I, Stuttgart-Berlin-Leipzig 1925, s. 61—68, ryc. 119—132.
72 P. DE LA RUFFINIERE DU PREY, Salomonie Sym-
bolism in Borromini’s Church of S. Ivo alla Sapienza,
„Zeitschrlft fur Kunstgeschichte” XXXI, 1968, s. 216—233.
73 M. GĘBAROWICZ, Symbolika w architekturze, jej
pojęcia i rola [w:] Sarmatia artistica. Księga pamiątkowa
ku czci profesora Władysława Tomkiewicza, Warszawa 1968,
s. 286.
« W. DALBOR, Pompeo Ferrari. Ok. 1660—1736. Działal-
ność architektoniczna w Polsce. Warszawa 1933, s. 84—85, 87,
ryc. 37, —• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. V, d.
województwo poznańskie, z. 20, d. powiat poznański, oprać.
T. RUSZCZYŃSKA, A. SŁAWSKA, Warszawa 1977, s. 31,
30
szerzającym się po połowie w. XVIII kulcie Marii
jako Królowej Korony Polskiej06, a uzewnętrznionym
choćby we wspomnianym już kazaniu jezuity Wieru-
szewskiego wygłoszonym w momencie rekatolicyzacji
kościoła Mariackiego w r. 1724 — toruńska korona
odpowiada swym kształtem ówcześnie używanej pol-
skiej koronie królewskiej. Niezależnie od tego jest
rzeczą wysoce prawdopodobną, że dla ówczesnych
widzów mogła owa kolosalna korona nabrać również
treści politycznych, albowiem bernardyni, wprowa-
dzeni do kościoła dzięki królewskiej protekcji, uwa-
żali się za swego rodzaju reprezentantów katolickiej
władzy w protestanckim mieście67.
* * *
Scena Zwiastowania w ołtarzu toruńskim przed-
stawiona została na tle zespołu architektonicznego.
Charakterystyczną cechą tej architektury jest szcze-
gólne wyeksponowanie kolumn. Stoją one bowiem
swobodnie koło siebie, nie powiązane ani w strefie
impostów ani w strefie zwieńczenia. Co więcej, poza
własnymi odcinkami belkowań, nic bezpośrednio nie
dźwigają. Wyraźnie widać, że chodzi w tej kompo-
zycji przede wszystkim o same kolumny. Zgodnie z
tekstem umowy — jest ich siedem.
To specyficzne ujęcie architektury ołtarza znajdu-
je swoje uzasadnienie przy przyjęciu tezy, że ukazano
tu Dom Mądrości znany z tekstu Księgi Przysłów
(IX 1): Sapientia aedificavit sibi domus, excidit co-
lumnas septem.
Narosłe w ciągu wieków komentarze tego tekstu
zebrał jezuita Cornelius a Lapide w ramach wydane-
go przez siebie w latach 1614—1645 kompendium ów-
czesnej biblistyki08. Dzieło Corneliusa miało wiele
wydań i było w epoce baroku szeroko znane, można
więc i warto oprzeć się na nim w naszej analizie.
Cytowanemu powyżej wierszowi z Księgi Przysłów
poświęcił Cornelius szczególnie dużo miejsca. Widział
w domu zbudowanym przez Mądrość różne obrazy,
między innymi świątynię Salomona, Kościół Chrystu-
sowy, utworzoną przez Salomona akademię, stworzo-
ne przez Boga: makrokosmos — świat i mikrokosmos
—- ciało ludzkie. Siedem kolumn w tych interpreta-
cjach odnosiło się odpowiednio do portyków świątyni,
sztuk wyzwolonych, dni stworzenia, cnót, darów Du-
cha św., sakramentów, nauczycieli i doktorów Koś-
cioła. Wśród tych tłumaczeń jedno, zaczerpnięte
przede wszystkim z pism św. Bernarda, ma dla nas
wagę szczególną. Jest to interpretacja zbudowanego
przez Mądrość domu jako obrazu Marii, która ist-
niała w zamyśle Boga przed wiekami, a w której
łonie zamieszkała w momencie Inkarnacji Mądrość
Wcielona — Chrystus. Siedem kolumn oznacza tu
siedem darów Ducha św., jakimi była Maria obda-
rzona i siedem cnót, jakie wykazała w chwili Zwias-
towania09.
W świetle powyższego ujęcia teologicznego archi-
tektura złożona z siedmiu kolumn staje się drugim
w ołtarzu, obok Arki Przymierza, starotestamentowym
obrazem Marii jako Matki Boga. Z maryjną inter-
pretacją ołtarzowej architektury ściśle łączy się plan
— litera M, na jakim ustawiono kolumny (il. 3).
Nadawanie rzutowi budynku szczególnie wy-
myślnego kształtu jest częstym zjawiskiem w archi-
tekturze baroku. Jego dalszymi przykładami mogą
być w kształcie liter uformowane plany budowli koś-
cielnych i świeckich w wydanej w r. 1773 serii pro-
jektów J. D. Steingrubera70 oraz w projektach Gober-
ta i Glonnera z r. 177171, plan sześcioramiennej
gwiazdy — sigilium Salomonis — zastosowany w koś-
ciele S. Ivo alla Sapienza72, czy wreszcie rzuty bu-
dowli o formie figur herbowych pojawiające się w
Polsce73.
Podjęcie w Toruniu koncepcji wykorzystania w
maryjnym ołtarzu tematu Domu Mądrości nie było
w tym czasie w Polsce czymś wyjątkowym. Siedem
kolumn, z których środkową wieńczy figura Marii,
tworzy architekturę głównego ołtarza w kościele —•
niegdyś klasztoru cystersek —- w Owińskach (il. 22),
powstałego około lat 1728—1730 zapewne według pro-
jektu Pompea Ferrariego74. Także tu pojawia się w
“ S. LITAK, Struktura i funkcje parafii w Polsce [w:]
Kościół w Polsce. Praca zbiorowa pod red. J. KŁOCZOW-
SKIEGO, t. II, Wieki XV—XVIII, Kraków 1969, s. 466 oraz S.
WYRWAS, Dzieje kultu NMP Królowej Polski. Studium hi-
storyczno-liturgiczne [w:] Studia z dziejów liturgii w Pol-
sce, t. II, Lublin 1976, s. 410—417, 422.
67 Polityczne treści korony — obok teologicznych — za-
uważyła już GOŁAWSKA, O.C., s. 196.
35 Posługuję się tu ostatnim, najłatwiej dostępnym wy-
daniem: CORNELIUS A LAPIDE, Commentaria in Scriptu-
ra Sancta, t. V, In Proverbia Salomonis, Paris 1877, s. 244—
—249.
Ba Wezwanie „Przybytku Mądrości” pojawia się wśród in-
nych w litanii maryjnej we wspomnianym już modlitewniku
toruńskim w r. 1732. Por. SŁUCKI, Fortunny depozyt..., o.c.,
k.nlb. 93 v.
70 O. ERICH, Alphabet [w:] Reallexikon zur Deutschen
Kunstgeschichte, t. I, Stuttgart 1937, szp. 406—407, il. 8 na
szp. 410.
71 J. PONTEN, Architektur die nicht gebaut wurde, t.
I, Stuttgart-Berlin-Leipzig 1925, s. 61—68, ryc. 119—132.
72 P. DE LA RUFFINIERE DU PREY, Salomonie Sym-
bolism in Borromini’s Church of S. Ivo alla Sapienza,
„Zeitschrlft fur Kunstgeschichte” XXXI, 1968, s. 216—233.
73 M. GĘBAROWICZ, Symbolika w architekturze, jej
pojęcia i rola [w:] Sarmatia artistica. Księga pamiątkowa
ku czci profesora Władysława Tomkiewicza, Warszawa 1968,
s. 286.
« W. DALBOR, Pompeo Ferrari. Ok. 1660—1736. Działal-
ność architektoniczna w Polsce. Warszawa 1933, s. 84—85, 87,
ryc. 37, —• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. V, d.
województwo poznańskie, z. 20, d. powiat poznański, oprać.
T. RUSZCZYŃSKA, A. SŁAWSKA, Warszawa 1977, s. 31,
30