DOI article:
Recenzje - Książki
DOI article:Gutowski, Maciej: Tomasz Gryglewicz: Groteska w sztuce-polskiej XX wieku, Kraków 1984
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0401
MACIEJ GUTOWSKI
Tomasz Gryglewicz, Groteską w sztuce polskiej XX wieku,
Kraków—Wrocław 1984, Wydawnictwo Literackie, ss. 191, il. 84
Tomasz Gryglewicz w swej książce o Grotesce w sztuce
polskiej XX wieku przeprowadzi! — wyjątkową w naszym
piśmiennictwie — dogłębną analizę określonej kategorii
estetycznej. Zajął się zakresem i znaczeniem pojęcia nie tylko
w aspekcie genetycznym, teoretycznym i lingwistyczne-lo -
gicznym, lecz także w oparciu o konkretne dzieła sztuki
z okresu ostatnich kilkudziesięciu lat. Ta —- zasługująca na
najwyższą uwagę — praca powstała w wyniku imponującej
znajomości problematyki i literatury przedmiotu oraz po-
ważnej — co, niestety, należy u nas do wyjątków — refleksji
metodycznej; Autor niejednokrotnie zresztą ze swobodą
wykracza poza problematykę sztuk plastycznych odwołując
się do szerokiego tła kultury.
O ile polskie badania nad groteską są raczej sporadyczne,
ograniczone prawie wyłącznie do dociekań z zakresu teorii
literatury, o tyle za granicą prowadzone są stale, a najważ-
niejsze prace W. Keysera1, L.B. Jenningsa2 i M. Bachtina3
dają szerokie podstawy do rozważań. Słusznie też Grygle-
wicz rozpoczyna swoją książkę od ich obszernego omówienia,
skonfrontowania i krytyki, wyciągając następująco wnioski:
1. Groteską jest dzieło sztuki o określonej ikonografii i formie.
2. Podstawową jednostką ikoniczną groteski jest postać grotes-
kowa ukonstytuowana na dwu zasadach: hybrydacji, czyli łą-
czenia części ludzi, zwierząt i martwych przedmiotów (typ
monstrualny), i groteskowej deformacji (typ karykaturalny).
3. Warunkiem koniecznym dla zaistnienia przekazu grotesko-
wego jest połączenie w jednym przedstawieniu elementów prze-
rażających i śmiesznych (stąd płynie czarny, absurdalny humor
groteski). Przewaga jednego lub drugiego elementu prowadzi
do dwu rodzajów groteski: fantastycznej lub satyrycznej, z prze-
ciwstawnymi sobie postaciami demona i błazna.
4. Funkcją groteski jest rozładowanie napięcia psychicznego
powstałego na skutek bądź lęku, bądź ograniczeń płynących ze
zbyt sztywnej i hierarchicznej struktury społecznej, politycznej,
obyczajowej, estetycznej itp.
5. Groteska wyzcodzi się. ze świąt typu karnawałowego.
6. Formę groteski określa jej funkcja dekoracyjna w przekazie
wizualnym i marginalne miejsce w przestrzeni obrazu.
7. Groteskowe obrazowanie charakterystyczne jest dla epok wiel-
kich kryzysów kulturowych i cywilizacyjnych. Wtedy to gro-
teskowy świat przechodzi z marginesu i ramy do przestrzeni
centralnej.
8. Groteska jest przeciwieństwem klasyki.
9. Począwszy od późnego średniowiecza trwa nieprzerwany ciąg
ikonografii i form groteskowych w malarstwie wyznaczony
takimi nazwiskami, jak Bosch, Bruegel, Callot, Goya, Daumier.
Tradycja groteskowa odżyje ponownie w modernizmie (s. 29).
Do ogólnych kwestii powraca Gryglewicz w zakończeniu.
Tu dopiero — za Jenningsem — określa groteskę jako „rzecz”
(byt), a grotoskowość — jako pojęcie. Przyjmując stwierdzenie
amerykańskiego badacza, że groteska jest „formą ekspresji”,
wyjaśnia chyba zbytecznie: Ekspresja [...] to dawny termin
znaczący tyle, co wyraz, wyrażenie, mówienie. Potrzebne to jest
zresztą Autorowi podobnie jak przełożenie terminów „proces
twórczy, dzieło, odbiór” na język semiotyki „nadawca, ko-
munikat, odbiorca” — by dojść do analizy ^groteskowego»
przekazu, którego elementem jest kod zależny od medium, czyli
po prostu charakterystycznych motywów przedstawień gro-
teskowych zebranych przekonująco i starannie. Ten „język”
groteski sprowadza (rozumiemy teraz skąd te łamańce przekła-
dów) do sześciu podstawowych funkcji wymienionych przez
Jakobsona w jego Poetyce w świetle językoznawstwa*.
Pierwszą, określoną przez stosunek między komtmikatem
a przedmiotem (odniesienia) realizuje w grotesce stworzenie
przez nią, na drodze deformacji, innej, „obcej” rzeczywistości;
drugą, omotywną — łączenie „śmiechu i lęku, błazeństwa
i powagi, komizmu i tragizmu”; trzecią, konotatywńą —
przezwyciężanie lęku; czwartą, poetycką — szczególna deko-
rycyjność fantastycznych zestawień form oraz ich symboliczna
i alegoryczna wymowa, której zresztą Autor niestety bliżej
1 W. KEYSER, Das Groteskę. Seine Gcstaltung in Malerei und Dich-
lung, Oldenburg—Hamburg 1957.
2 L.B. JENNINGS, The Ludicrous Demon, Berkeley, Los Angeles
19G3.
3 M. BACHTIN, Twórczość Franciszka Rabelais’a a kultura ludowa
średniowiecza i renesansu, Kraków 1975.
4 R. JACOBSON, Poetyka w świetle językoznawshm [w:] Współczesna
teoria badań literackich za granicą, t. 2, Kraków 1976, s. 23—68.
391
Tomasz Gryglewicz, Groteską w sztuce polskiej XX wieku,
Kraków—Wrocław 1984, Wydawnictwo Literackie, ss. 191, il. 84
Tomasz Gryglewicz w swej książce o Grotesce w sztuce
polskiej XX wieku przeprowadzi! — wyjątkową w naszym
piśmiennictwie — dogłębną analizę określonej kategorii
estetycznej. Zajął się zakresem i znaczeniem pojęcia nie tylko
w aspekcie genetycznym, teoretycznym i lingwistyczne-lo -
gicznym, lecz także w oparciu o konkretne dzieła sztuki
z okresu ostatnich kilkudziesięciu lat. Ta —- zasługująca na
najwyższą uwagę — praca powstała w wyniku imponującej
znajomości problematyki i literatury przedmiotu oraz po-
ważnej — co, niestety, należy u nas do wyjątków — refleksji
metodycznej; Autor niejednokrotnie zresztą ze swobodą
wykracza poza problematykę sztuk plastycznych odwołując
się do szerokiego tła kultury.
O ile polskie badania nad groteską są raczej sporadyczne,
ograniczone prawie wyłącznie do dociekań z zakresu teorii
literatury, o tyle za granicą prowadzone są stale, a najważ-
niejsze prace W. Keysera1, L.B. Jenningsa2 i M. Bachtina3
dają szerokie podstawy do rozważań. Słusznie też Grygle-
wicz rozpoczyna swoją książkę od ich obszernego omówienia,
skonfrontowania i krytyki, wyciągając następująco wnioski:
1. Groteską jest dzieło sztuki o określonej ikonografii i formie.
2. Podstawową jednostką ikoniczną groteski jest postać grotes-
kowa ukonstytuowana na dwu zasadach: hybrydacji, czyli łą-
czenia części ludzi, zwierząt i martwych przedmiotów (typ
monstrualny), i groteskowej deformacji (typ karykaturalny).
3. Warunkiem koniecznym dla zaistnienia przekazu grotesko-
wego jest połączenie w jednym przedstawieniu elementów prze-
rażających i śmiesznych (stąd płynie czarny, absurdalny humor
groteski). Przewaga jednego lub drugiego elementu prowadzi
do dwu rodzajów groteski: fantastycznej lub satyrycznej, z prze-
ciwstawnymi sobie postaciami demona i błazna.
4. Funkcją groteski jest rozładowanie napięcia psychicznego
powstałego na skutek bądź lęku, bądź ograniczeń płynących ze
zbyt sztywnej i hierarchicznej struktury społecznej, politycznej,
obyczajowej, estetycznej itp.
5. Groteska wyzcodzi się. ze świąt typu karnawałowego.
6. Formę groteski określa jej funkcja dekoracyjna w przekazie
wizualnym i marginalne miejsce w przestrzeni obrazu.
7. Groteskowe obrazowanie charakterystyczne jest dla epok wiel-
kich kryzysów kulturowych i cywilizacyjnych. Wtedy to gro-
teskowy świat przechodzi z marginesu i ramy do przestrzeni
centralnej.
8. Groteska jest przeciwieństwem klasyki.
9. Począwszy od późnego średniowiecza trwa nieprzerwany ciąg
ikonografii i form groteskowych w malarstwie wyznaczony
takimi nazwiskami, jak Bosch, Bruegel, Callot, Goya, Daumier.
Tradycja groteskowa odżyje ponownie w modernizmie (s. 29).
Do ogólnych kwestii powraca Gryglewicz w zakończeniu.
Tu dopiero — za Jenningsem — określa groteskę jako „rzecz”
(byt), a grotoskowość — jako pojęcie. Przyjmując stwierdzenie
amerykańskiego badacza, że groteska jest „formą ekspresji”,
wyjaśnia chyba zbytecznie: Ekspresja [...] to dawny termin
znaczący tyle, co wyraz, wyrażenie, mówienie. Potrzebne to jest
zresztą Autorowi podobnie jak przełożenie terminów „proces
twórczy, dzieło, odbiór” na język semiotyki „nadawca, ko-
munikat, odbiorca” — by dojść do analizy ^groteskowego»
przekazu, którego elementem jest kod zależny od medium, czyli
po prostu charakterystycznych motywów przedstawień gro-
teskowych zebranych przekonująco i starannie. Ten „język”
groteski sprowadza (rozumiemy teraz skąd te łamańce przekła-
dów) do sześciu podstawowych funkcji wymienionych przez
Jakobsona w jego Poetyce w świetle językoznawstwa*.
Pierwszą, określoną przez stosunek między komtmikatem
a przedmiotem (odniesienia) realizuje w grotesce stworzenie
przez nią, na drodze deformacji, innej, „obcej” rzeczywistości;
drugą, omotywną — łączenie „śmiechu i lęku, błazeństwa
i powagi, komizmu i tragizmu”; trzecią, konotatywńą —
przezwyciężanie lęku; czwartą, poetycką — szczególna deko-
rycyjność fantastycznych zestawień form oraz ich symboliczna
i alegoryczna wymowa, której zresztą Autor niestety bliżej
1 W. KEYSER, Das Groteskę. Seine Gcstaltung in Malerei und Dich-
lung, Oldenburg—Hamburg 1957.
2 L.B. JENNINGS, The Ludicrous Demon, Berkeley, Los Angeles
19G3.
3 M. BACHTIN, Twórczość Franciszka Rabelais’a a kultura ludowa
średniowiecza i renesansu, Kraków 1975.
4 R. JACOBSON, Poetyka w świetle językoznawshm [w:] Współczesna
teoria badań literackich za granicą, t. 2, Kraków 1976, s. 23—68.
391