Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

kach międzywierszowych związana jest z wielowarstwową,
zawiłą symboliką średniowieczną. Temu zagadnieniu po-
święcony został najobszerniejszy, drugi rozdział, stanowiący
podstawowy zrąb rozprawy. Autorka z imponującą precyzją
i niezwykłą wręcz erudycją w tym zakresie, omawia w kolej-
ności układu psałterza symbolikę astrologiczną poszczegól-
nych przedstawień, prezentując równocześnie przekonywują-
ce analogie wybrane z dzieł miniatorstwa europejskiego,
głównie XIV i początków XV stulecia. Personifikacje planet,
gwiazd i gwiazdozbiorów oraz ich zodiakalne paranatellony,
towarzyszące trzem dekanom jednego znaku zodiaku lub
kolejnym jego dwunastu stopniom, pod wnikliwym okiem
badacza ożyły tłumnie na kartach Psałterza Floriańskiego.
Nawet z pozoru abstrakcyjna ornamentyka geometryczna na-
biera nowych znaczeń treściowych. Złocone kółka i kropki w
kole oznaczają gwiazdy i słońce, a liczne warkoczowe ple-
cionki we wkładkach międzywierszowych symbolizują tzw.
Węzły Księżyce, czyli przecięcie się drogi księżyca i słońca.
Jednym z donioślejszych stwierdzeń jest zaproponowanie
nowej interpretacji monogramatycznej plecionki liter "m m",
wiązanych przez poprzednich badaczy z osobistą dewizą de-
wocyjną królowej Jadwigi. Autorka, jako pierwsza z badaczy
Psałterza Floriańskiego zwróciła uwagę, że istniały również
literowe oznaczenia znaków Zodiaku, według których dwie
litery "m m" oznaczały zodiakalne Ryby i wiązać się mogły
z horoskopem królowej Jadwigi; znak ten występuje sześcio-
krotnie w dekoracji Psałterza. Ponadto połączenie liter "m"
"i" na wkładce międzywierszowej przy psalmie 26, odpowia-
dałoby zodi akalnym znakom Ryb i Strzelca, pod tym ostatnim
mógłby się kryć zodiakalny znak dziecka, którego narodzin
oczekiwała królowa. Wielowarstwowość treści zawartych w
jednym dziele sztuki, tak typowa dla średniowiecza, nie wy-
klucza też innych znaczeń. Jak podkreśla autorka, w zodiolo-
gii chrześcijańskiej Ryby oznaczały Żydów i nowo nawróco-
nych pogan, co podkreślałoby aluzję do chrystianizacji Litwy
dzięki osobie królowej. Wreszcie jako jedność przeciwieństw
znak Ryb mógł łączyć się z dewizą dewocyjną Jadwigi, którą
pod postaciami Marii i Marty przedstawiał jako wzór do
naśladowania Henryk Bitterfeld, dominikanin i profesor uni-
wersytetu praskiego, autor dedykowanego monarchini trakta-
tu De vita contemplativa et activa. Zasady, według których
posłużono się w Psałterzu Floriańskim symboliką astrologi-
czną, jak wyjaśnia autorka, wiążą się z chrześcijańską inter-
pretacją zodiaku. Astrologiczne wyobrażenia w psałterzach
miały bowiem ukazywać nie tylko model wszechświata-ma-
krokosmosu, ale także mikrokosmosu — człowieka i to chrze-
ścijanina. Identyfikacja znaków zodiaku w oparciu o Stary i
Nowy Testament i czerpane stamtąd postacie, pojęcia i wyda-

rzenia w powiązaniu z wyobrażeniami zodiakalnych parane-
tellonów i dekanów, gwiazd i gwiazdozbiorów dawała nie-
przeliczone możliwości przedstawień. Ponadto istniał drugi
system odczytu symboli astrologicznych, którebyły zestawia-
ne z cytatami z całego Pisma Świętego. Autorka ramowo
prezentuje system odczytania obu tych kodów na przykładzie
dekoracji Psałterza. Temu też służą dołączone po tekście
tabele opracowane przez Autorkę, zawierające w kolejności
zestawienie wersów psalmów z przedstawieniami astrologi-
cznymi, którym odpowiadają cytaty z Pisma Świętego, a
symbolom astralnym przydane jest ich chrześcijańskie zna-
czenie. Wnikliwa analiza elementów heraldycznych występu-
jących w kodeksie prowadzi do wniosku, że "brak jakiegokol-
wiek innego znaku heraldycznego z wyjątkiem herbów odno-
szących się do (królowej) Jadwigi świadczy zdecydowanie,
że Psałterz Floriański powstał na jej zlecenie". W oparciu o
astrologiczną interpretację dekoracji Psałterza, nakreśloną na
szerokim tle europejskich analogii, autorka dochodzi do na-
stępujących wniosków: fundatorką Psałterza Floriańskiego
była królowa Jadwiga, czas powstania wiąże się z datą 16
września 1398 r. czyli dniem wykonania horoskopu mającego
się narodzić dziecka monarchini. Psałterz powstał w Krako-
wie u schyłku XIV stulecia, a stylistyczne powiązania łączą
go z malarstwem czeskim. Na dworze królewskim znajomość
chrześcijańskiej zodiologii mógł propagować Jan Szczekną,
profesor uniwersytetu praskiego i krakowskiego. Natomiast
osoba wykonawcy dekoracji i całego programu symboliczne-
go wymaga chyba szerszej interpretacji, zdaniem Autorki
twórcą Psałterza mógł być Bartłomiej z Jasła, jeden z kopi-
stów zatrudnianych przez królową.
Na przykładzie Psałterza Floriańskiego Autorka przed-
stawiła nie tylko "model średniowiecznej koncepcji uniwer-
sum" ale również model nowoczesnej ikonograficznej rozpra-
wy naukowej, zaś aspekt uwzględniania astrologicznej sym-
boliki zobowiązywać odtąd będzie niejako polskich miedie-
wistów w przyszłych badaniach nad ikonografią średniowie-
czną. Tylko jedno, krótkie streszczenie w języku angielskim
nie może oddać, nawet w przybliżeniu całego bogactwa myśli
naukowej zawartej w tak obszernym studium.
Książka Ewy Śnieżyńskiej-Stolot o tajemnicach dekora-
cji Psałterza Floriańskiego w pełni zasługuje na drugie wy-
danie w całości w wersji obcojęzycznej. Postulat ten nie jest
obojętny jeśli się zważy, że dziś, gdy w nowych przewrotnych
konstelacjach historii czekamy na "prawo wejścia do Europy"
Psałterz Floriański'}^ wymownym dokumentem naszej wie-
kowej rzeczywistej obecności w Europie i świadectwem ucze-
stnictwa w kształtowaniu umysłowego dorobku europejskie-
go średniowiecza.
Zofia Rozanow

441