Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (56.1994)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW


II. 1. Królewiec, Stara Giełda i Zielona Wieża na Kneiphofie
(Knipawie). Fot. C.F. Schlunch, 1864 r. Neg. IS PAN
III. 1. Koenigsber,. The O Id Exchange and Green Tower on the Kneiphof.
Phot. C. F. Schlunch, 1864. Neg. IS PAN

Europy, jak choćby z Niderlandów w XIV wieku czy miesz-
kańcy okolic Salzburga w połowie XVIII, co obok licznych
konfliktów przyczyniło się i do bogactwa regionu.
Pomimo że nie zawsze na terenach tych pobrzmiewał
szczęk oręża, Prusy Wschodnie - jak wspomina Melchior
Wańkowicz w Na tropach smętka — to nie "słodki jakiś£«nz/,
gdzie w cieniu winnic wiekami rozlegały się brząkania gita-
ry". Historia tej ziemi, poczynając od XI stulecia, kiedy po-
granicze Prus i Mazowsza było terenem konfliktów zbrojnych
między bitnymi plemionami pruskimi a księstwami polskimi,
to jakby morze, raz będące kipielą wodnych otchłani, raz
spokojniejsze, lecz zawsze wzburzone. Ogromnych zniszczeń
dokonały nie tylko obie wojny światowe, łaskawe bowiem dla
Prus Wschodnich nie były również i wcześniejsze stulecia,
kiedy swoje piętno odcisnęła wojna polsko-szwedzka w 2.
połowie XVII wieku, wojna północna, wojna siedmioletnia
czy zmagania Prus i Rosji z napoleońską Francją.
Jakkolwiek w Prusach Wschodnich rzadko kiedy cichł
szczęk oręża, rejon ten nigdy, nawet w czasach zamierzchłych
- nawet wtedy, gdy kronikarz Gall, przybysz z romańskiego
południa, widział za nim na północy już tylko wyspy nieza-
mieszkałe, wiecznym lodem pokryte - nie był kulturową
pustynią. Kolejne wieki, poczynając od kolonizacji Prus przez
Zakon Krzyżacki, która wprowadziła ów region w orbitę
cywilizacji zachodnioeuropejskiej, budowały swoistą i fascy-
nującą kulturę czerpiącą szeroko z wzorów dostarczanych z

Anglii, Niderlandów, Rosji, a przede wszystkim wielu dziel-
nic Niemiec i Polski. Jej kres, tak jak i politycznej egzystencji
Prus Wschodnich położył dopiero rok 1945, gdy nastąpił
definitywny ich podział na część radziecką i polską.
Obraz tej cywilizacji dokumentuje właśnie wystawa
Atlantyda Północy, prezentująca 517 zdjęć (wybranych z 9
tysięcy negatywów przechowywanych w zbiorach Instytutu
Sztuki PAN, a wykonanych w latach 1864-1944 przez tak
znakomitych fotografów niemieckich, jak Oscar Bittrich czy
Paul Horn) i zorganizowana wspólnie przez Biuro Wystaw
Artystycznych w Olsztynie i Instytut Sztuki. Jej zwartą geo-
graficznie część stanowi 115 zdjęć z dawnego Królewca,
miasta, które ze względów militarnych całkowicie odizolowa-
ne w latach powojennych, praktycznie w swej dawnej formie
i kształcie już nie istnieje. I tu leży może jedno z ważniejszych
przesłań wystawy: "Piękno Królewca" - pisze Konrad Na-
wrocki, współautor ekspozycji - "możemy podziwiać już
tylko na rycinach, obrazach i fotografiach. Można jednak
ocalić inne znajdujące się w obwodzie zabytki, w tym całe
miasta-Frydląd, Gierdawy, Tapiawę i leżącą w ruinie Wela-
wę oraz wiele zamków i kościołów". Wystawa, otwarta pod
koniec roku 1993 w Olsztynie, była pokazywana również w
Elblągu, by w roku następnym rozpocząć peregrynację po
krajach niemieckojęzycznych - Ostpreussisches Landesmu-
seum w Liineburgu, Dusseldorf, Instytut Polski w Lipsku,
siedziba Zakonu Niemieckiego w Wiedniu (kwiecień 1995) —

460