DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Labuda, Adam S.: Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler: West- und Ostpreussen.: die
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48917#0297
Biuletyn Historii Sztuki
R. LVI, 1994, Nr 3
PLISSN 0006-3967
ADAM S. LABUDA
Poznań, Instytut Historii Sztuki U AM
Dehio-Handbuch der Kunstdenkmaler: West- und Ostpreufien. Die ehemaligen Provinzen
West- und Ostpreufien (Deutschordensland Preufien) mitBiitower und Lauenburger Land,
neu bearbeitet von Michael Antoni, Deutscher Kunstverlag, Miinchen 1993.
Nowa edycja Dehio-Handbuch der Kunstdenkmaler po-
wyższym, oznaczonym jako Sonderband, tomem przekracza
granice Republiki Federalnej Niemiec i wchodzi na obszary,
które określa się jako "dawne tereny wschodnio-niemieckie".
W istocie to ostatnie pojęcie nie oddaje w sposób jednozna-
czny historycznych, złożonych rzeczywistości państwowych
i narodowych, dla których widownią było i jest terytorium
opisane tytułem tej książki, tj. Prusy Zachodnie i Wschodnie
(West- und Ostpreu(3en), rozszerzone na okręgi Bytowa i
Lęborka (Kreis Butów i Lauenburg). Od XIII stulecia rzeczy-
wistości te w sposób istotny określała obecność ludności
niemieckiej, która wchodziła w kontakt z innymi grupami
językowo-narodowymi i kulturowymi zamieszkującymi te
obszary. Państwowe organizmy niemieckie (Państwo Zakon-
ne, Księstwo Pruskie, Królestwo Pruskie, Cesarstwo Nie-
mieckie, Republika Weimarska i Trzecia Rzesza) współist-
niały i ścierały się na tym terenie z różnymi formami państwo-
wości polskiej, litewskiej, rosyjskiej i sowieckiej. W istocie
tylko w fazie 1772-1918 Prusy Zachodnie i Wschodnie (oraz
okręgi Bytowa i Lęborka) wiodły żywot w łonie państwowo-
ści niemieckich w sposób integralny, tj. w obrębie Królestwa
Prus i Cesarstwa Niemieckiego. Prusy Zachodnie i Wschod-
nie były okręgami administracyjnymi, które w swej nazwie i
w swym terytorialnym zasięgu ukształtowały się w toku wiel-
kich reform administracyjnych z lat 1815-1818. U ich pod-
staw tkwiło włączenie w obszar Brandenburg-Preupen pół-
nocnych terenów Królestwa Polskiego w trakcie jego rozbio-
rów w latach 1772-1793. Już w 1824 Prusy Zachodnie i
Wschodnie zostały zjednoczone w jedną prowincję Prus. W
1878 uległy ponownemu podziałowi i ten stan rzeczy prze-
trwał do traktatu wersalskiego, kiedy to znaczne fragmenty
Prus Zachodnich przypadły Rzeczpospolitej Polskiej, zaś nie-
wielkie fragmenty Prus Wschodnich Litwie. W wyniku II
wojny światowej ukształtował się stan obecny; państwowość
niemiecka została wyeliminowana z interesujących nas tere-
nów w całości. Tak więc tom nasz swym tytułem i związaną
z nim geograficzno-administracyjną delimitacjąmateriału za-
bytkowego przywołuje rzeczywistość polityczno-administra-
cyjną Cesarstwa Niemieckiego, a więc i czas, w którym — na
przełomie XIX i XX wieku - Georg Dehio tworzył koncepcję
swego podręcznika-inwentarza (por. V. Plagemann, Georg
Dehios "Handbuch der deutschen Kunstdenkmaler", [w:] E.
Mai, S. Waetzoldt (red.), Kunstverwaltung, Bau- und Denk-
mal-Politik im Kaiserreich, Berlin 1981 [Kunst, Kultur und
Politik im Deutschen Reich, I], s. 7 i nn.).
Dehio swym inwentarzem objął cały obszar Cesarstwa
Niemieckiego, stosując wszelako podziały o szerokim zasię-
gu terytorialnym, do pewnego stopnia arbitralne. Istniejące
wtedy prowincje Prus Zachodnich i Wschodnich znalazły się
w obrębie "Nordostdeutschland", które było jednym z pięciu
rejonów wyodrębnionych przez Dehia. EomNordostdeutsch-
land, drugi w serii i ogłoszony w Berlinie w 1906, miał pięć
wydań, ostatnie - w roku 1940. Krótko potem powstał pomysł
uszczegółowienia inwentarza. Do roku 1944 zamknięto prace
nad inwentaryzacją terenu pokrywającego się z grubsza z
Prusami Zachodnimi i Wschodnimi; przeprowadził je Ernst
Gall przy współudziale Bernharda Schmida i Grete Tiemann.
Wynik tych prac ujrzał światło dzienne w 1952 w tomie
noszącym tytuł Handbuch der Deutschen Kunstdenkmaler:
DeutschordenslandPreufien. Gall we wstępie określił tę wer-
sję inwentarza jako Erinnerungsbuch. Pojęcie to bodaj mówi
więcej, niż tylko to, że inwentarz dokumentuje zabytki, które
w 1945 r. i później uległy bezpowrotnej zagładzie. Dlaczego
Gall sięgnął w przeszłość Państwa Zakonnego, by przy jej
pomocy ewokować ten północno-wschodnio-niemiecki re-
gion artystyczny, można się tylko domyślać. Jeszcze w latach
trzydziestych, kiedy wołanie o rewizję traktatu wersalskiego
było nieomal wspólnym dobrem niemieckiej opinii politycz-
nej, w sposób oczywisty nasuwałyby się "West- und Ostpreu-
|3en" jako tytuł. W 1952 r. oficjalnym postulatem Republiki
Federalnej Niemiec był powrót do granic z 1937 r., a zawarte
w tym postulacie uznanie tych granic odbierało powyższym
określeniom terytorialnym sens polityczno-admninistracyj-
ny: znaczna część Prus Zachodnich musiała już być traktowa-
na konsekwentnie jako "uprawniona" część państwa polskie-
go. Czy nazwy prowincji w tytule nie byłyby w ówczesnym
283
R. LVI, 1994, Nr 3
PLISSN 0006-3967
ADAM S. LABUDA
Poznań, Instytut Historii Sztuki U AM
Dehio-Handbuch der Kunstdenkmaler: West- und Ostpreufien. Die ehemaligen Provinzen
West- und Ostpreufien (Deutschordensland Preufien) mitBiitower und Lauenburger Land,
neu bearbeitet von Michael Antoni, Deutscher Kunstverlag, Miinchen 1993.
Nowa edycja Dehio-Handbuch der Kunstdenkmaler po-
wyższym, oznaczonym jako Sonderband, tomem przekracza
granice Republiki Federalnej Niemiec i wchodzi na obszary,
które określa się jako "dawne tereny wschodnio-niemieckie".
W istocie to ostatnie pojęcie nie oddaje w sposób jednozna-
czny historycznych, złożonych rzeczywistości państwowych
i narodowych, dla których widownią było i jest terytorium
opisane tytułem tej książki, tj. Prusy Zachodnie i Wschodnie
(West- und Ostpreu(3en), rozszerzone na okręgi Bytowa i
Lęborka (Kreis Butów i Lauenburg). Od XIII stulecia rzeczy-
wistości te w sposób istotny określała obecność ludności
niemieckiej, która wchodziła w kontakt z innymi grupami
językowo-narodowymi i kulturowymi zamieszkującymi te
obszary. Państwowe organizmy niemieckie (Państwo Zakon-
ne, Księstwo Pruskie, Królestwo Pruskie, Cesarstwo Nie-
mieckie, Republika Weimarska i Trzecia Rzesza) współist-
niały i ścierały się na tym terenie z różnymi formami państwo-
wości polskiej, litewskiej, rosyjskiej i sowieckiej. W istocie
tylko w fazie 1772-1918 Prusy Zachodnie i Wschodnie (oraz
okręgi Bytowa i Lęborka) wiodły żywot w łonie państwowo-
ści niemieckich w sposób integralny, tj. w obrębie Królestwa
Prus i Cesarstwa Niemieckiego. Prusy Zachodnie i Wschod-
nie były okręgami administracyjnymi, które w swej nazwie i
w swym terytorialnym zasięgu ukształtowały się w toku wiel-
kich reform administracyjnych z lat 1815-1818. U ich pod-
staw tkwiło włączenie w obszar Brandenburg-Preupen pół-
nocnych terenów Królestwa Polskiego w trakcie jego rozbio-
rów w latach 1772-1793. Już w 1824 Prusy Zachodnie i
Wschodnie zostały zjednoczone w jedną prowincję Prus. W
1878 uległy ponownemu podziałowi i ten stan rzeczy prze-
trwał do traktatu wersalskiego, kiedy to znaczne fragmenty
Prus Zachodnich przypadły Rzeczpospolitej Polskiej, zaś nie-
wielkie fragmenty Prus Wschodnich Litwie. W wyniku II
wojny światowej ukształtował się stan obecny; państwowość
niemiecka została wyeliminowana z interesujących nas tere-
nów w całości. Tak więc tom nasz swym tytułem i związaną
z nim geograficzno-administracyjną delimitacjąmateriału za-
bytkowego przywołuje rzeczywistość polityczno-administra-
cyjną Cesarstwa Niemieckiego, a więc i czas, w którym — na
przełomie XIX i XX wieku - Georg Dehio tworzył koncepcję
swego podręcznika-inwentarza (por. V. Plagemann, Georg
Dehios "Handbuch der deutschen Kunstdenkmaler", [w:] E.
Mai, S. Waetzoldt (red.), Kunstverwaltung, Bau- und Denk-
mal-Politik im Kaiserreich, Berlin 1981 [Kunst, Kultur und
Politik im Deutschen Reich, I], s. 7 i nn.).
Dehio swym inwentarzem objął cały obszar Cesarstwa
Niemieckiego, stosując wszelako podziały o szerokim zasię-
gu terytorialnym, do pewnego stopnia arbitralne. Istniejące
wtedy prowincje Prus Zachodnich i Wschodnich znalazły się
w obrębie "Nordostdeutschland", które było jednym z pięciu
rejonów wyodrębnionych przez Dehia. EomNordostdeutsch-
land, drugi w serii i ogłoszony w Berlinie w 1906, miał pięć
wydań, ostatnie - w roku 1940. Krótko potem powstał pomysł
uszczegółowienia inwentarza. Do roku 1944 zamknięto prace
nad inwentaryzacją terenu pokrywającego się z grubsza z
Prusami Zachodnimi i Wschodnimi; przeprowadził je Ernst
Gall przy współudziale Bernharda Schmida i Grete Tiemann.
Wynik tych prac ujrzał światło dzienne w 1952 w tomie
noszącym tytuł Handbuch der Deutschen Kunstdenkmaler:
DeutschordenslandPreufien. Gall we wstępie określił tę wer-
sję inwentarza jako Erinnerungsbuch. Pojęcie to bodaj mówi
więcej, niż tylko to, że inwentarz dokumentuje zabytki, które
w 1945 r. i później uległy bezpowrotnej zagładzie. Dlaczego
Gall sięgnął w przeszłość Państwa Zakonnego, by przy jej
pomocy ewokować ten północno-wschodnio-niemiecki re-
gion artystyczny, można się tylko domyślać. Jeszcze w latach
trzydziestych, kiedy wołanie o rewizję traktatu wersalskiego
było nieomal wspólnym dobrem niemieckiej opinii politycz-
nej, w sposób oczywisty nasuwałyby się "West- und Ostpreu-
|3en" jako tytuł. W 1952 r. oficjalnym postulatem Republiki
Federalnej Niemiec był powrót do granic z 1937 r., a zawarte
w tym postulacie uznanie tych granic odbierało powyższym
określeniom terytorialnym sens polityczno-admninistracyj-
ny: znaczna część Prus Zachodnich musiała już być traktowa-
na konsekwentnie jako "uprawniona" część państwa polskie-
go. Czy nazwy prowincji w tytule nie byłyby w ówczesnym
283